TRENING ZASTĘPOWANIA AGRESJI
JAKO METODA PROFILAKTYKI AGRESJI I PRZEMOCY
I. Trudny charakter- można zidentyfikować już od chwili narodzin dziecka np. dz. nie może dopasować się do rytmów dnia, nieregularny sen, brak koordynacji biologicznej, nadpobudliwość, przesadna wrażliwość itp.
Dzieci wysokiego ryzyka zamiast odejść od źródła irytacji zbliżają się do niego. Uporczywie myślą o tym, co wywołuje w nich gniew, popadają w coraz większy gniew- dochodzi do zaburzeń emocjonalnych.
II. Groźby przemocy - zauważyć można już u dz. najmłodszych np. gdy podczas zabawy jedno dz. mówi do drugiego "zabiję cię" - lekceważymy to , nie bierzemy tego poważnie
Dz. mówi "nienawidzę tatusia" nie pozwalamy wyrażać dz. takich uczuć, tłumaczymy, że dz. tak nie myśli, że nie należy wyrażać takich uczuć. 'chcę, abyś mnie wysłuchał" nie zwracamy uwagi na przesłanie ,które kryje się za słowami,
Trzeba pozwolić dzieciom wyrażać swoje uczucia werbalnie.
Obwinianie innych "to nie Ja, to nie moja wina" Dzieci nie czują się odpowiedzialne za to co zrobiły odpowiedzialnością obwiniają innych.
III. Rodzina jako czynnik wywołujący ryzyko:
a. Niedostateczna kontrola zachowań dziecka - rodzice nie wiedzą, co dzieje się z dzieckiem, co ono robi. Dobór zabawek . oglądane filmy, gry komputerowe. Fascynacja przemocą, teksty piosenek itp. Należy skłonić rodziców do przejęcia odpowiedzialności za to, co robi dziecko.
b. Toksyczni rodzice - często spełniamy prośbę dziecka dopiero wtedy, kiedy ono wykazuje wysoki stopień agresji. Uczymy zatem dz., że to co chce uzyska wtedy gdy się wścieknie.
c. Niespójne oddziaływania rodziców - dziecko nie widzi związku między swoim zachowaniem a czynem "czasami użycie siły jest złe czasami uchodzi na sucho". Samodyscypliny uczymy się w młodym wieku, jeżeli sygnały płynące od rodziców są spójne uczymy się samokontroli. Więź łącząca dziecko z matką od chwili narodzin, jeżeli dz. nie ma poczucia bezpieczeństwa czuje się odepchnięte, następuje osłabienie więzów między dz. i matką są to dzieci wysokiego ryzyka. Dzieci takie nie mają możliwości wykształcenia poczucia własnej wartości. Często przez złym zachowanie chcą zwrócić na siebie uwagę rodziców
d. Kłopoty w domu - nadużywanie alkoholu, kłótnie, nie umiejętność znajdowania kompromisów, dziecko nie ma gdzie nauczyć się umiejętności rozwiązywania konfliktów, nie ma wykształconej umiejętności nawiązywania relacji.
Dziecko jest świadkiem przemocy w domu lub samo jej doświadcza przenosi te zachowania na relacje z innymi dziećmi - agresja to zachowanie wyuczone.
IV. Otoczenie, okolica, ulica - dzieci odepchnięte przez rodziców, rówieśników łączą się z innymi takimi dziećmi wówczas czują się akceptowane mają nareszcie kolegę, koleżankę. Takie grupy są ze sobą bardzo mocno związane są dla siebie jak rodzina bardzo mocno się ze sobą wiążą: nie mają zainteresowań, nikt się nimi nie interesuje, osiągają złe wyniki w nauce, sprawiają kłopoty wychowawcze.
ZACHOWANIA AGRESYWNE
E. Aronson uważa, że agresja jest zachowaniem mającym na celu wyrządzenie szkody lub przykrości.
Z. Skorny podaje definicję: - agresja jest aspołecznym sposobem zachowania "wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia"
A.Goldstein i Ellen Mc Ginnis uważają, że agresja jest zachowaniem wyuczonym. Nauka agresji zaczyna się od najwcześniejszych lat.
( zniewalający, zmuszający rodzice-zupełny brak zainteresowania- niespójność oddziaływań )
↓
Wczesna agresja
↓
Odrzucenie rówieśników
å æ
Społeczna izolacja Atrybucja wrogich intencji
æ å
Przynależność do antyspołecznej grupy rówieśniczej
↓
↓
Agresja fizyczna różna jest w zależności od wieku np. małe dzieci plują, gryzą, kopią itp. Starsze niszczą tłuką dochodzi do agresji werbalnej - przezywanie, wyśmiewanie, odgrażanie - zazwyczaj u chłopców.
- bezpośrednia - manipulowanie związkami międzyludzkimi,
- plotki,
- wykluczenie towarzyskie,
Najczęściej występuje wśród dziewcząt już po 7r.ż. Dziewczęta uczy się, że nie wolno przejawiać przemocy robią to w sposób zakamuflowany.
Dzieci agresywne myślą inaczej, mają pewne braki w przetwarzaniu informacji społecznych. Zauważa się u nich:
- brak hamulców, zdań samokontrolujących, mówiących, że czas przestać.
- Dz. agresywne nie są w stanie znaleźć skutecznych rozwiązań swoich problemów,
- Nie są w stanie przewidywać myślą wyłącznie w czasie teraźniejszym,
- Mają problemy w rozpoznawaniu kolejności wydarzeń,
- Widzą chaos, nie są w stanie przewidzieć skutków swoich zachowań,
- Występują u nich zaburzenia w przetwarzaniu sytuacji społecznej,
Osoby agresywne mają własne spojrzenie na świat najczęstsza perspektywa to perspektywa pesymistyczna. Dzieci takie:
1.Nastawione są na wrogość - postawy neutralne (obojętnie, jakie, spojrzenie, zderzenie się na korytarzu) odczytują jako wrogość. Dzieci agresywne wyczulone są na wszelkiego rodzaju sygnały, odbierają to jako zaczepkę.
2.Prowokacje
3.Usprawiedliwianie odwetu, - jeżeli ktoś mnie popchnie mam prawo mu oddać. To wina tego, który mnie popchnął. Ja tylko się broniłem.
4.Postrzegają świat w sposób wypaczony.
5.Poczucie bezkarności - nie uświadamianie sobie konsekwencji dziecko agresywne nie myśli o kłopotach ma poczucie wszechmocy.
Wyznaczniki zachowań agresywnych
1. Najpierw musi zaistnieć prowokacja lub bodziec.
2. Następuje reakcja, która może mieć charakter agresji werbalnej lub fizycznej.
3. Skutek, - jeżeli skutek jest pozytywny (brak konsekwencji) to reakcja może się powtórzyć.
Obserwacje zachowań agresywnych dzieci i młodzieży doprowadziły do wypracowania metody społecznego uczenia się, która opiera się na założeniu, że określone zachowania są przede wszystkim nabywane społecznie i zależą od interakcji jednostek ze środowiskiem. Według tego modelu dzieci i młodzież musi zostać nauczona odpowiednich umiejętności i posiadać wiarę w siebie, że potrafi skutecznie je zastosować.
Trening Zastępowania Agresji opracowany został w 1984r. przez Arnolda Goldsteina i Barego Glicka na Uniwersytecie w Syracuse USA. Jest metodą zaakceptowana i rekomendowaną do realizacji przez MEN (Pierwsze polskie materiały zostały przetłumaczone na zlecenie MENu w 1998r.)
Podstawą treningu jest przekonanie, że agresywne dzieci i młodzież, jak i dorośli wykazują wiele braków w umiejętnościach interpersonalnych i planowaniu swoich sytuacji społecznych, co zdecydowanie przyczynia się do ich agresywnego zachowania się.
Trening Zastępowania Agresji zaliczany jest do grupy metod poznawczo-behawioralnych , polegających na tym, że dokonując poznawczej analizy sytuacji, w której się znajdował lub znajduje uczestnik treningu , oraz wykorzystując umiejętności modelowania i system pozytywnych wzmocnień dokonuje zmiany w swoim zachowaniu. Jednym z wyznaczników agresywnego zachowania jest złość. Jednak złość jest emocją, która występuje w sposób naturalny. Uczymy dzieci i młodzież rozpoznawania tego, co wprawia ich w złość, co naciska tzw. guziczki, które wyzwalają w nich agresję. Uczymy, w jaki sposób w określonej sytuacji najlepiej wyrażać swoją złość. Uczniowie powinni zrozumieć, . że złość jest emocją, która występuje w sposób naturalny. Możemy odczuwać irytację, przykrość lub wściekłość i każde z tych uczuć może być w określonej sytuacji w pełni uzasadnione. Problem pojawia się, gdy nie wiemy, co zrobić z naszą złością-, gdy wyrażamy ją w sposób niewłaściwy, nieodpowiedni, raniąc uczucia innych i stwarzając przykre negatywne doświadczenia. Kluczowym komponentem jest to, że muszą dokonać poznawczego wysiłku w kierunku zrozumienia, w jaki sposób mogą i powinni wyrażać swoją złość.
TZA koncentruje się na trzech hipotetycznych komponentach odczuwania, przeżywania złości:
1. Reakcjach fizjologicznych,
2. Procesach poznawczych,
3. Reakcjach behawioralnych.
Pomagamy rozpoznać swoje przeżywanie złości . "Czy są rozpaleni do wściekłości", czy zaczyna się w nich "wszystko gotować", czy czują się "zimni jak kamień".
Pomagamy im określić różną intensywność swoich uczuć, emocji i rozpoznać wczesne sygnały ostrzegawcze tj. naprężenie mięśni, uczucie gorąca( wypieki), zimna lub przyspieszone bicie serca itp. W czasie tego elementu treningu rozpatrujemy przeżywanie złości jako normalne, często występujące uczucie posiadające różny zakres intensywności występowania, który są w stanie kontrolować. By pomóc im zmniejszyć nagromadzone napięcie fizjologiczne i zwiększyć zdolność do racjonalnego myślenia nauczamy kontrolowania impulsywności poprzez; branie głębokich oddechów, wyobrażanie sobie czegoś , myślenie o czymś przyjemnym.
Następnie uczymy ich rozpoznawać, co wywołuje w nich złość. Proszeni są o rozpoznanie i ustalenie wspólnych "wyzwalaczy" ich złości przy pomocy samoobserwacji, samomonitorowania, wykorzystując do tego tzw. dzienniczek problemów.
Agresywni młodzi ludzie wydają się być pozbawieni odpowiednich poznawczych umiejętności rozwiązywania problemów. Posiadają znikomy zasób możliwych rozwiązań interpersonalnych problemów i mają trudności w przewidywaniu konsekwencji swoich agresywnych zachowań. Postrzegają działanie ze stron innych osób jako wrogie i skierowane bezpośrednio i zamierzone pod ich adresem. Zakładają, ze muszą zachować się agresywnie , aby chronić w oczach innych własne ego. Nie biorą jednak odpowiedzialności za własne zachowania. Obwiniają innych za swoje czyny.
Poznawczy komponent TZA ukierunkowany jest na poznawcze braki i wypaczenia . Staramy się zmienić sposób myślenia przez zapewnienie im strategii, które pomagają sprawdzić irracjonalność i wąski kontekst systemu poznawczego. Pomagamy im rozwijać alternatywne sposoby przypisywania przyczyn zachowania i nie agresywny punkt widzenia sprawy np. "wpadł na mnie na korytarzu specjalnie , chciał mnie wkurzyć"- "Być może wpadł na mnie , bo rozglądał się za kolegą" , "nauczycielka gapi się na mnie , bo mnie nie lubi"- "Być może przypadkowo spojrzała na mnie".
Zachęcamy ich, by zajęli się samo treningiem przypisywania przyczyn, co mogło by chronić ich własne "Ja"co umożliwiało by "psychiczne zdystansowanie się" od wyzwalacza złości. Zachęcamy ich, by zmienili serię samopoleceń na takie , które będą mogły im pomóc w efektywnym i skutecznym rozwiązywaniu problemów.
Końcową reakcją gniewu jest komponent behawioralny .Zarówno werbalna (słowna ) , jak i niewerbalna agresja (np.. napaść) , a także wycofanie się są najbardziej typowymi reakcjami interpersonalnych konfliktów. Gdy młodemu człowiekowi udało się osiągnąć kompetencję przy zarządzaniu swoimi fizjologicznymi pobudzeniami wraz z jego poznawczymi umiejętnościami , musi on nadal dopasować się do faktycznej, aktualnej sytuacji i osiągnąć jakiś poziom społecznej kompetencji. Potrzebuje treningu w rozwiązywaniu problemu, zdobycia takich umiejętności komunikacji, aby wiązało się to z efektywnym rozwiązywaniem konfliktu. Odgrywanie ról umożliwia praktykowanie tych umiejętności, tak, aby mogli upowszechnić je w naturalnym środowisku. Tak więc ważne jest powtarzanie ćwiczeń , nie tylko po to, aby wzmocnić nowo nabyte reakcje, lecz aby pomóc wyrażać społeczne opinie, sądy, żeby w odpowiedni sposób dobrać jego odpowiedź na "bodziec spustowy" i zarządzać, aby uzyskać maksymalnie pozytywny wynik.
TZA jest metodą szkoleniową, skupioną na trzech modułach:
-usprawniania umiejętności prospołecznych
trening ten polega na uczeniu podstawowych prospołecznych umiejętności,
- kontroli złości
jego celem jest nauczenie samokontroli złości,
- wnioskowania moralnego i empatii
jest on zbiorem procedur zaprojektowanych w celu podniesienia podniesienia poziomu uczciwości, sprawiedliwości i liczenia się z potrzebami oraz prawami innych osób.
TZA w istotny sposób przyczynia się do trwałego nabywania umiejętności kontrolowania wybuchów agresji, opanowywania złości, a jednocześnie uczy konstruktywnych zachowań społecznych , wzmacnia transfer umiejętności wyuczonych podczas treningu na sytuacje życia codziennego. Jest bezpieczna nie wymaga głębokiej analizy przykrych stanów emocjonalnych, odbywa się w atmosferze zaufania i życzliwości - nie zadaje się pytań typu, "Co zrobiłbyś lepiej?, Co było złe" pytamy natomiast o to , co było dobrego i prosimy uczestników o nagrodzenie za dobrze wykonane zadanie.
TZA jest programem wielostronnej interwencji ukierunkowanym na nauczenie dzieci i młodzieży 50 podstawowych umiejętności prospołecznych, które mają ułatwić im przystosowanie się do wymogów życia codziennego i zastąpić zachowania społecznie szkodliwe.
Umiejętności te ujęte są w następujące bloki zagadnień:
Do pracy z młodzieżą:
I. Podstawowe umiejętności prospołeczne:
1. słuchanie
2. rozpoczynanie rozmowy,
3. prowadzenie rozmowy,
4. zadawanie pytań,
5. dziękowanie,
6. przedstawienie się,
7. przedstawienie innych osób,
8. mówienie komplementów
II. Nauka zastosowania podstawowych umiejętności prospołecznych:
9. proszenie o pomoc,
10. przyłączanie się ,
11. udzielanie instrukcji,
12. wykonywanie poleceń,
13. przepraszanie,
14. przekonywanie innych.
III. Umiejętności emocjonalne:
15. Znajomość swoich uczuć,
16. wyrażanie swoich uczuć,
17. rozumienie uczuć innych osób,
18. radzenie sobie z czyjąś złością,
19. wyrażanie sympatii i miłości,
20. radzenie sobie ze strachem,
21. nagradzanie samego siebie.
IV. Alternatywne umiejętności wobec agresji:
22. proszenie o pozwolenie,
23. dzielenie się czymś,
24. pomaganie innym,
25. negocjowanie,
26. stosowanie samokontroli,
27. obrona własnych praw,
28. reagowanie na zaczepki,
29. unikanie kłopotów i innymi,
30. unikanie bójek,
V. Umiejętności radzenia sobie ze stresem:
31. składanie skargi,
32. odpowiadanie na skargę,
33. radzenie sobie ze wstydem (zakłopotaniem),
34. radzenie sobie z pominięciem ( odrzuceniem),
35. stawanie w obronie przyjaciela,
36. reagowanie na namawianie,
37. reagowanie na niepowodzenie,
38. radzenie sobie ze sprzecznymi informacjami,
39. radzenie sobie z oskarżeniem,
40. przygotowanie do trudnej rozmowy,
41. radzenie sobie z presją grupy.
VI. Umiejętności planowania:
42. decydowanie o podjęciu działań,
43. ustalenie przyczyny problemu,
44. wyznaczenie celu,
45. określenie swoich możliwości,
46. zbieranie informacji,
47. szeregowanie problemów wg ich znaczenia,
48. podejmowanie decyzji,
49. koncentrowanie się na zadaniu.
Praca z dziećmi młodszymi ( szkoła podstawowa ) grupuje się wg. następujących zagadnień:
I. Umiejętności przydatne w szkole:
1. słuchanie,
2. proszenie o pomoc,
3. mówienie dziękuję,
4. przynoszenie potrzebnych materiałów na zajęcia,
5. przestrzeganie instrukcji,
6. realizacja zadania,
7. uczestnictwo w dyskusji,
8. oferowanie pomocy osobie dorosłej,
9. zadawanie pytań,
10. ignorowanie prób rozpraszania uwagi,
11. robienie poprawek,
12. decydowanie o tym ,co robić,
13. wyznaczanie celu.
II. Umiejętności nawiązywania przyjaźni:
14. przedstawienie się ,
15. rozpoczynanie rozmowy,
16. kończenie rozmowy,
17. przyłączanie się (do grupy, zabawy, zajęć innych osób),
18. uczestnictwo w grach,
19. proszenie o przysługę,
20. oferowanie pomocy koledze/koleżance z klasy,
21. komplementowanie,
22 przyjmowanie komplementów,
23. zaproponowanie zrobienia czegoś,
24. dzielenie się,
25. przepraszanie.
III. Umiejętność radzenia sobie z uczuciami:
26. znajomość swoich uczuć,
27. wyrażanie swoich uczuć,
28. rozpoznawanie uczuć innych,
29. okazywanie zrozumienia dla uczuć innych,
30. wyrażanie troski o innych,
31. radzenie sobie ze swoją złością,
32. radzenie sobie ze złością innych ,
33. wyrażanie uczuć (miłości, sympatii),
34. radzenie sobie ze strachem,
35. wynagradzanie siebie samego.
IV. Umiejętności alternatywne wobec agresji :
36. stosowanie samokontroli,
37. proszenie o pozwolenie,
38. reagowanie na dokuczanie /zaczepianie,
39. unikanie kłopotów,
40. unikanie bójek,
41. rozwiązywanie problemów,
42. akceptowanie konsekwencji,
43. radzenie sobie z oskarżeniem,
44. negocjowanie
V. Umiejętności radzenia sobie ze stresem:
45. radzenie sobie z nudą,
46. decydowanie o tym co spowodowało problem,
47. składanie skargi,
49. odpowiadanie na skargę,
50. radzenie sobie z przegraną,
51. zachowanie godne prawdziwego sportowca,
52. radzenie sobie z pominięciem,
53. radzenie sobie z zakłopotaniem/ wstydem,
54. reagowanie na niepowodzenia,
55. akceptacja odmowy,
56. odmawianie,
57. relaksowanie się,
58. radzenie sobie z presją grupy,
59. radzenie sobie z chęcią posiadania czegoś, co nie należy do ciebie,
60. podejmowanie decyzji,
61. bycie uczciwym,
Trening umiejętności prospołecznych odbywa się w określonym i niezmiennym porządku.
1. określ umiejętności,
2. przygotuj model umiejętności- modeluj umiejętność,
3. ustal potrzeby uczniów w zakresie umiejętności,
4. wyznacz osobę grająca główną rolę,
5. zaplanuj i przygotuj odgrywanie scenki ( współaktor, inscenizacja, kroki ),
6. przeprowadź odgrywanie scenki,
7. zapewnij informacje zwrotne na temat odgrywanej scenki,
8. przedziel pracę domowa w zakresie ćwiczenia danej umiejętności,
9. wybierz następna osobę do odgrywania roli.
Podczas zajęć uczestnicy:
- identyfikują czynniki wyzwalające złość,
- uczą się rozpoznawać sygnały wskazujące na podwyższony stan napięcia emocjonalnego,
- uczą się używać technik służących do zmniejszania poziomu gniewu,
- uczą się stosowania technik nagradzania siebie za nie agresywne zachowanie.
Opracowanie: mgr Małgorzata Urban